در
طول تاریخ «ایران» یکی از رایج ترین نامهای سرزمین وجغرافیای نامهای
ایران بوده‌است. واژهٔ ایران (به پارسی باستان: «اَئیریَه‌نا»، به پارسی
میانه: Eranshahr.svg، تلفظ با یای مجهول: ĒRĀNŠAHR)، و برگرفته از کلمه
«آریانام خَشَترام» و به معنای «سرزمین آریاییان» است که در گذر زمان به
ایرانشهر و سپس در دورهٔ ساسانی به ایران تبدیل شده‌است.
واژهٔ
«آریا» در زبان‌های اوستایی، پارسی باستان و سانسکریت به ترتیب به شکل‌های
«اََئیریه»،«آریه»، و «اَریه» به کار رفته‌است. همچنین در زبان سنسکریت
«اریه» به معنی سَروَر و مهتر و «آریکه» به معنی مَردِ شایستهٔ بزرگداشت و
حرمت است و آریایی به زبان اوستایی «ائیرین» و به زبان پهلوی و پارسی دری
«ایر» خوانده می‌شود و ایرج به زبان آریایی است. ایر در واژه به‌معنی
«آزاده» و جمع آن «ایران» به‌معنی «آزادگان» است.
«ایران»
در واژه به معنی «سرزمین آریاییان» است و مدّت‌ها پیش از اسلام نیز نام
بومی آن ایران، اِران، یا ایرانشهر بود. ایران در عرصه جهانی تا سال ۱۹۳۵
رسماً «پرشیا» نامیده می‌شد.
به
دلیل غنی بودن تاریخ ایران، در این بخش فقط خلاصه‌ای از هر دوره قرار داده
شده‌است. تاریخ ایران در این جا به چهار بخش اصلی تقسیم شده‌است. با توجه
به اینکه هر چه به تاریخ امروز (معاصر) نزدیک می‌شویم، بر اهمیت تاریخ
افزوده می‌شود. در اینجا تلاش شده‌است که بیشتر به تاریخ نزدیک پرداخته
شود، یعنی طبق یک سیر صعودی، هر چه گفتگو به تاریخ امروز نزدیک تر می‌شود،
بیشتر به آن مبحث پرداخته شود.
پیش از تاریخ
دوره
پیش از تاریخ خود به سه دوره تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: ۱-
دیرینه‌سنگی. ۲- میان‌سنگی. ۳- نوسنگی. دوران پارینه سنگی ایران به سه دوره
پارینه سنگی آغازین، میانی، پایانی و یک دوره کوتاه بنام نوسنگی تقسیم
می‌شود.
دیرینه‌سنگی
فرهنگ‌های
مرتبط با دیرینه‌سنگی ایران شامل فرهنگ ساطور ابزار الدوان و فرهنگ تبر
دستی آشولی هستند. کهن ترین شواهد این دوره که مربوط به فرهنگ الدوان است
در اطراف رودخانه کشف رود در خاور مشهد یافت شده‌است. این شواهد شامل شماری
ابزار سنگی ساخته شده از کوارتز است که شامل تراشه و ساطور ابزار هستند.
بنا به نظر کاشفین این مجموعه دست کم ۸۰۰ هزار سال پیشینه دارد. از فرهنگ
آشولی نیز مدارک بیشتری در شمال غرب و غرب کشور بدست آمده‌است. برخی از
مکانهای مهم شامل گنج پر در رستم‌آباد گیلان، شیوه تو در نزدیکی مهاباد، پل
باریک در هلیلان لرستان هستند.
میان‌سنگی
از
دوران میان‌سنگی که فرهنگ ابزار سازی آن موستری گفته می‌شود، شواهد بیشتری
در غارها و پناهگاه‌ها یافت شده‌است که بیشتر مربوط به زاگرس مرکزی هستند.
این دوره از حدود ۲۰۰ تا ۱۵۰ هزار سال پیش آغاز شده و تا حدود ۴۰ هزار سال
پیش ادامه داشته‌است. انسان‌های نئاندرتال در این دوره در ایران می‌زیستند
که بقایای اسکلت آن‌ها در غار بیستون یافت شده‌است. مکانهای مهم این دوره
غارهای بیستون، ورواسی، قبه و دو اشکفت در شمال کرمانشاه، غار قمری و گر
ارجنه در اطراف خرم‌آباد، کیارام در نزدیکی گرگان، نیاسر و کفتار خون در
نزدیکی کاشان، قلعه بزی در نزدیکی اصفهان و میرک در نزدیکی سمنان است.
نوسنگی
دوران
نوسنگی ایران از حدود ۴۰ هزار سال پیش آغاز و تا حدود ۱۸ هزار سال پیش
ادامه یافته که برابر با کوچ انسان هوشمند به ایران است. آثار این دوره در
اطراف کرمانشاه، خرم‌آباد، مرودشت و کاشان یافت شده‌است. فرهنگ ابزار سازی
این دوره تیغه و ریز تیغه برادوستی است. آثار دوره بعدی فراپارینه سنگی در
غرب زاگرس و شمال البرز بدست آمده که فرهنگ زرزی خوانده می‌شود.
تمدن جیرفت
تمدن
جیرُفت یا شهرنشینی جیرُفت نام یافته‌های باستانشناسی تازه‌ای‌ست که در
استان کرمان ایران در نزدیکی جیرفت و هلیل‌رود. این تمدن مربوط به ۷۰۰۰ سال
پیش (پیش از تمدن بین النهرین) است. و به این روش به عنوان کهن‌ترین تمدن
خاور شناخته می‌شود که در دشت خوش آب و هوا و حاصلخیز هلیل رود سکنی
داشته‌اند. در این محل چند لوح گلی یافت شده و به خطی هندسی روی آن مطالبی
نوشته شده که هنوز رمز گشایی نشده ولی در کل روایت‌گر آنست که این مردم
سازنده خط و زبان بوده‌اند نه سومریان. پیش از این پنداشته می‌شد نخستین
مخترعین خط، در آغاز سومریان (۳۶۰۰ پ. م.) و سپس ساکنان نواحی جنوبی
میان‌رودان و تمدن ایلام در خوزستان باشند.
تمدن شهر سوخته
شهر
سوخته نام بقایای شهری باستانی است که در فاصلهٔ شهرهای زابل و زاهدان در
استان سیستان و بلوچستان کنونی واقع شده‌است. این شهر در ۳۲۰۰ سال پیش از
میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا
۱۸۰۰ پیش از میلاد در آن سکونت داشته‌اند.
به
باور برخی باستان‌شناسان این شهر را باید کهن‌ترین شهر جهان دانست چرا که
معدود شهرهای پیش از آن، از نظر امکانات و اصول شهرنشینی با آن قابل مقایسه
نیستند.
تمدن ایلام
ایلامی‌ها
یا ایلامیان یکی از اقوام سرزمین کنونی ایران بودند که از ۳۲۰۰ تا ۶۴۰ پیش
از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات کنونی ایران فرمانروایی
می‌کردند. تمدن ایلام یکی از کهن‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. بر اساس
بخش‌بندی جغرافیایی امروز، ایلام باستان سرزمین‌های خوزستان، فارس، ایلام و
بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، کرمان، لرستان، چهارمحال و بختیاری،
کرمانشاه و در دوران‌هایی تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل می‌شد.
فرضیه
وجود یک زبان مشترک که زبان‌های دراویدی و ایلامی از آن منشعب شده‌اند،
می‌تواند به معنای نیای مشترک ساکنان بومی ایران و هندوستان پیش از ورود
آریائیان به این سرزمین باشد.
مادها:
ماد
نام قومی هندواروپایی مرتبط با پارسها بود که در سده ۱۷ پیش از میلاد در
سرزمینی که بعدها به نام ماد شناخته شد نشیمن گزدید.بر پایه برخی منابع
مادها میان سده‌های ۹ تا ۷ پیش از میلاد حکومتی یکپارچه برای سرزمین‌های
مادی تشکیل ندادند همچنین آن چه از متون آشوری - که اسنادی معاصر با دوران
مادها هستند - برمی‌آید، آن است که مادها از سدهٔ نهم تا هفتم پ. م.
نتوانسته بودند چنان پیش‌رفتی بیابند که سبب هم‌گرایی و یک پارچگی و
سازمان‌یافتگی قبایل و طوایف پراکندهٔ ماد بر محور یک رهبر و فرمان‌روای
برتر و یگانه - که بتوان وی را پادشاه کل سرزمین‌های مادنشین نامید؛ آن
گونه که هردوت «دیوکس» را چنین می‌نماید - شده باشد.
هخامنشیان:
هخامنشیان
(۳۳۰-۵۵۰ پیش از میلاد) نام دودمانی پادشاهی در ایران پیش از اسلام است.
پادشاهان این دودمان از پارسیان بودند و تبار خود را به «هخامنش»
می‌رساندند که سرکردهٔ طایفه پاسارگاد از طایفه‌های پارسیان بوده‌است.
هخامنشیان نخست پادشاهان بومی پارس و سپس انشان بودند ولی با شکستی که
کوروش بزرگ بر ایشتوویگو واپسین پادشاه ماد وارد ساخت و سپس گشایش لیدیه و
بابل پادشاهی هخامنشیان تبدیل به شاهنشاهی بزرگی شد. از این رو کوروش بزرگ
را بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی می‌دانند. به قدرت رسیدن پارسی‌ها و سلسله
هخامنشی یکی از رویدادهای مهم تاریخ گذشته‌است. اینان دولتی بنیان نهادند
که جهان گذشته را به استثنای دو سوم یونان تحت تسلط خود در آوردند.
شاهنشاهی هخامنشی را نخستین امپراتوری تاریخ جهان می‌دانند. هخامنشیان ۲۲۰
سال (از ۵۵۰ پیش از میلاد تا ۳۳۰ پیش از میلاد) بر بخش بزرگی از جهان
شناخته شده آن روز از رود سند تا دانوب در اروپا و از آسیای میانه تا شمال
شرقی آفریقا فرمان راندند. شاهنشاهی هخامنشی به دست اسکندر مقدونی برافتاد.
پس از مرگ اسکندر (۳۲۳ (پیش از میلاد)) فتوحاتش میان سردارانش تقسیم شد و
بیشتر متصرفات آسیایی او که ایران هستهٔ آن بود به سلوکوس اول رسید. به این
ترتیب ایران تحت حکومت سلوکیان در آمد. سلوکیان یا اسالکه نام دولتی بود
که در میان سال‌های ۳۱۲ تا ۶۴ پیش از میلاد بر آسیای غربی فرمان می‌راند.
پس از مدتی پارتها نفوذ خود را گسترش دادند و سرانجام توانستند عاملی برای
نابودی سلوکیان شوند.
