الله‌وردی خان
اوندیلادزه (معروف به الله‌وردی خان گرجی) از اسرای گرجی بود که در زمان
شاه طهماسب از گرجستان به ایران تبعید شد، به عنوان غلام وارد دربار صفوی
شد و پس از مسلمان شدن، در زمان شاه عباس اول به مقام سپهسالاری امپراتوری
صفوی و حکومت ایالت فارس امپراتوری صفوی رسید و اقدامات فراوانی برای
اعتلای فرهنگ و تمدن ایران انجام داد.
الله‌وردی
خان را در مشهد به وصیت خودش در جوار مقبرهٔ علی بن موسی الرضا در رواق
الله‌وردی خان و زیر گنبد الله‌وردی خان (گنبد مسی رنگ که به دستور خودش
ساخته شده بود) به خاک سپردند.
زندگینامه
در تبار الله وردی خان اختلاف نظر وجود دارد، عده‌ای او را ارمنی و عده‌ای نیز او را گرجی می‌دانند.
از
خاندان فئودالی و گرجی اوندیلادزه می‌باشد. نام خاندان فئودالی اوندیلادزه
در فرامین و اسناد تاریخی گرجی مربوط به قرن سیزدهم میلادی، که یکی از
ایشان سمت حاجب دربار داشت آمده است. همچنین در قرن پانزدهم میلادی به خاطر
نقش مهم در مبارزات داخلی گرجستان ذکر شده است.
نام
وی کاملاً گرجی می‌باشد، به دو دلیل می‌توان این مطلب را اثبات نمود، یکی
این که این نام در منابع و متون تاریخی ایران پیش از وی مشاهده نشده است و
دوم اینکه ناحیه‌ای بدین نام و کلیسایی بدین نام در کاختی گرجستان وجود
دارد، که نام او از آن گرفته شده اشت.
در
یکی از لشکرکشی‌های چهارگانهٔ شاه طهماسب به گرجستان (به احتمال فراوان
لشکرکشی چهارم) الله وردی خان به عنوان اسیر به ایران آورده شد. او در
جوانی در برابر سی سکهٔ زر به فروش رسید و پس از اینکه چندین بار در معرض
خرید و فروش واقع شد، به خاطر شایستگی و درستی به دربار شاه طهماسب صفوی
راه یافت.
نخستین
بار از وی توسط اسکندربیک منشی سخن به میان می‌آید. هنگامی که شاه عباس
تصمیم به قتل مرشد قلی خان استاجلو که وکیل وی بود گرفت، عالم آرا از او به
عنوان الله وردی بیک زرگرباشی نام می‌برد. شاه عباس توسط سرداران نزدیک
خود همچون امت بیک قراسارلو، قراحسن چاوشلو، محمدبیک، میرزا محمد و الله
وردی بیک نقشهٔ قتل مرشدقلی خان استاجلو را که کوشش بر تسلط بی اندازه بر
شاه داشت اجرا نمود. پس از اجرای نقشهٔ قتل، همان شب عاملین قتل به مقامات
بالایی رسیدند.از جمله «الله وردی بیک زرگرباشی به رتبهٔ امارت سرفراز گشته
لقب سلطانی یافت و الکای جرپادقان (ناحیهٔ گلپایگان) و محولات با وشفقت
شد» دیگران نیز به مقامات بالایی رسیدند.
با
توجه به این که قتل مرشدقلی خان استاجلو در سال دوم جلوس شاه عباس (۹۹۷ ق)
به روی داده و برای نخستین بار از الله وردی با منصب زرگر باشی یادشده است
و محتمل است در هنگام سلطنت محمد خدابنده بدین منصب رسیده باشد.
از این زمان به بعد الله وردی بیک مدارج ترقی را شتابان طی کرد. در سال ۱۰۰۱ قمری، وی در دو مأموریت مم شرکت جست:
1.دفع فتنهٔ شاه وردی خان حاکم قراچه داغ
2.تسخیر نیشابور
در
هر دو مأموریت مؤلف عالم آرای عباسی از وی با عنوان «الله وردی خان» یاد
کرده است و از وی با لقب قوللر آقاسی ذکری به میان نیامده است، اما فحوای
سخن که چنین است: «الله وردی خان را با فوجی از غلامان فرستادند» برمی آید
که اگر او تا این سال رسماً منصب قوللرآقاسی نیز نیافته باد از همین رو
عملاً در رأس سپاه غلامان شاهی بوده است.
با
توجه به اینکه حکومت ناحیهٔ گلپایگان به کسی داده می‌شده است که منصب
قوللرآقاسی (فرماندهٔ غلامان شاهی) را نیز دارا بود،و ایالت این ناحیه در
سال ۹۹۷ قمری به الله وردی خان داده شده، می‌توان برداشت نمود که در این
سال‌ها وی مقام قوللرآقاسی را داشته است. الله وردی خان هنگام انتصاب این
مقام به اعطای طبل و لقب خانی مفتخر شد.قوللرآقاسی که لقب رکن الدوله داشت
بعد از قورچی باشی (فرمانده گارد قزلباش) از مهمترین مقامات دولتی بود و
تمام امور مربوط به غلامان به صوابدید و اجازهٔ او انجام می‌گرفت.
تا
سال ۱۰۰۳ قمری، الله وردی خان گرجی یکی از نیرومندترین افراد کشور صفوی
شده بود.دو سال بعد فرهاد خان قرامانلو که راهنمایی‌های نادرست او باعث
کشته شدن جمعی از مردم سبزوار شده بود، از حکومت فارس معزول گشت و شاه یکی
از شایسته ترین خدمتگزاران خود یعنی الله وردی خان را که منصب قوللرآقاسی
نیز داشت به حکومت فارس منصوب نمود«و حکومت ولایت فارس در کل به الله وردی
خان قوللرآقاسی مفوض و مرجوع گشته رتق و فتق معاملات دیوانی فارس به عهدهٔ
اهتمام مشارٌ‌الیه قرار یافت و مقرر شد که هر ساله سیصد نفر از غلامان
خاصهٔ شریفه همراه به فارس برده به خدمات جزو هر ولایتی از ولایات مأمور
سازد»
در
سال ۱۰۰۵ به خاطر سرکشی طایفهٔ افشار کوه کیلویه خصوصأ اراشلو و کندورلو
شاه عباس حکومت کهگیلویه را نیز به الله وردی خان مفوض گردانید و تنبیه و
تأدیب متمردان را به عهدهٔ وی گذاشت.
شاه
عباس در پی اصلاحات نظامی خود مقام تازه صدرلشکر را ایجادکرد. الله وردی
خان که شایستگی و کاردانی خود را در دفع و رفع آشوبگران و وفاداری به شاه
ثابت کرده بود در سال ۱۰۰۶، نخستین فردی بود که بدین مقام رسید. با انتصاب
وی به مقام سپه سالاری ایران، نیروی او به اوج خود رسید. وی نخستین
نمایندهٔ اشرافیت جدید غلامان در ایران شد.
الله
وردی خان اقدامات نظامی و فرهنگی وعمرانی فراوانی جهت اعتلای دولت صفوی
انجام داد. بی شک می‌توان گفت خدماتی که این گرجی برای آواره کنندگانش
انجام داد، هیچ امیر ایرانی در دورهٔ صفویه انجام نداده است. با رشادت وی
لار، بحرین و گمبرون فتح شد. در لشکرکشی‌های شاه عباس علیه عثمانیان وی دست
راست شاه صفوی بود و اگر امروز حکمت متعالیه و فلسفهٔ ملاصدرا مایهٔ فخر
شیعیان است، از قبل فرهنگ دوستی وی می‌باشد. پل زیبای سی و سه پل در اصفهان
که «شاهکار هنر معماری و بسی با شکوه»و «یکی از بهترین آثار معماری
کشور»می‌باشد، به دستور و هزینهٔ وی ساخته شد. خاندان اوندیلادزه قدر
آزاداندیشی و گوهر آزادی را به خوبی درک می‌کردند.
«شاه
عباس الله وردی خان را از همهٔ سرداران بزرگ ایران عزیزتر و محترم تر
می‌داشت و چون پیر بود همیشه او را پدر خطاب می‌کرد. هیچ‌یک از سرداران با
او در مقام و مرتبت برابر نبود. او با سی هزار سوار مجهز و جنگ آزموده‌ای
که در اختیار داشت بر تمام ولایات جنوبی ایران و سواحل و جزایر خلیج فارس
حکمران بود. شاه عباس در جنگ‌های بزرگی که با دولت عثمانی می‌کرد بیشتر به
قدرت نظامی او متکی بود».وی «در اصابت رأی و حسن تدبیر سرآمد عقلاء زمان و
در دلیری و تهور و دلاوری مسلم اکفاء و اقران بود».
الله
وردی خان پس از یک عمر خدمت به ایران در روز دوشنبه چهاردهم ربیع‌الثانی
سال ۱۰۲۲ درگذشت و وی را در مقبرهای که به دستور خودش برایش در مشهد ساخته
بودند به خاک سپردند. شاه با تمام اما و اعیان در تشعیع جنازهٔ وی شرکت
کردند و دستور داد برای کفن و دفنش ۱۵۰ تومان از خزانهٔ شاهی بپردازند.پس
از مرگ وی شاه عباس، پسرش امام قلی خان را جانشین وی نمود و پسر دیگرش داود
خان را به امیرالامرایی قراباغ و ریاست ایل قاجار منصوب نمود. ملامیرزا
مهابادی شهری در رثای مرگ او سروده است:
نواب خاقان ز گلشن خانی چو رفت حشرش به مصطفای معلی جناب باد
خان را اجل ز مرکب حشمت پیاده کرد تا حشر پای دولت شه در رکاب باد
تاریخ
فوت او طلبید ز عقل گفت یا رب بقای عمر شاه کامیاب بادعلی رضاقلی
در مورد مرگ وی می‌نویسد"بدین ترتیب مردی فرهنگ دوست، صدیق، وفادار و دلیر
روی در نقاب خاک کشید، ولی به لطف تربیت صحیح وی پسرش امام قلی خان راه وی
را فعالانه ادامه داد، گرچه سفاکی و حماقت شاه صفی در عوض پاداش دادن وی و
تکریمش باعث خاموش شدن چراغ تابان این خاندان شد."
اقدامات عمرانی و فرهنگی
بنای پل الله‌وردی خان در اصفهان
دوران
سلطنت شاه عباس یکم به سبب اقدامات وی و داشتن سرداران و فرمانروایان
شایسته، دوران اوج بالندگی هنر، فرهنگ، معماری و بازرگانی ایران می‌باشد.
الله وردی خان نیز در این این امر سهم به سزایی داشت. وی در آبادانی اصفهان
با ساختن سی‌وسه‌پل برروی زاینده رود، نقش ایفا نمود و عمل بزرگ وی یکی از
عوامل ایجاد ضرب المثل اصفهان نصف جهان گردید.
سرپرسی
سایکس این پل از پل‌های درجه اول عالم،شاردن آن را شاهکار معماری و شگفت
آفرین و دن گارسیا آن را از بهترین آثار معماری ایران می‌دانند.و به قول
لرد کرزن «انسان هیچ انتظار ندارد برای دیدن آنچه که روی هم رفته می‌توان
آن را باشکوه ترین پل دنیا نامید، ناچار از مسافرت به ایران باشد». دن
گارسیا در این باره می‌نویسد: «این پل نیز از بناهای الله وردی خان است و
با اینکه دشمنان و حاسدانش می‌گویند این بنا با پول ساخته شده است،
نمی‌توانند انکار کنند که بانی شخص اوست. اما باور عموم مردم که حقیقت نیز
همان است، این است که الله وردی خان پل را به خرج خود ساخته است». این پل
که هم اکنون هر روزه سیاحان ایرانی و خارجی از آن دیدن می‌کنند به سی و سه
پل به خاطر تعداد دهانه‌های آن شهرت دارد.
بنای مدرسهٔ خان در شیراز و حمایت و مساعدت ملاصدرا
مدرسه
خان از مدارس بزرگ و معروف و قدیمی شیراز است که در زمان الله وردی خان
آغاز و در زمان پسرش امام قلی خان پایان پذیرفت. این مدرسه هنگام آبادانی
یکصد حجره برای اقامت یکصد طلبه داشته است و چهار طرف آن چهار باغ برای
تفریح طلاب بوده است. الله وردی خان که از سال ۱۰۰۴ تا ۱۰۲۲ حاکم فارس بود،
مردی آزاداندیش بود و روحیهٔ این سردار آزاده با انزوا و حبس افکار
آزاداندیش و الهی سازگار نبود. به همین خاطر وی ملاصدرا را که توسط علمای
اصفهان تکفیر و در کهک قم تبعید شده بود به شیراز دعوت کرد. او نامه‌ای
بدین مضمون به ملاصدرا نوشت: «من نمی‌توانم به کهک بیایم تا بتوانم از محضر
درس شما استفاده کنم و به همین جهت در شیراز بنای مدرسه‌ای را برای شما
شروع کرده‌ام و همین که تمام شد اطلاع می‌دهم که بیایید و در این مدرسه
تدریس کنید».
الله
وردی خان مدرسه را با هزینهٔ خود ساخت و پیش از آنکه ساخت آن به پایان
برسد چون دید به درازا خواهد انجامید، همین که قسمت‌های ضروری برای
استفادهٔ استاد و طلاب آماده شد، از ملاصدرا درخواست کرد که به شیراز
بیاید.
در
شأن و مقام این مرکز مهم علمی و فرهنگی شیراز همین بس که در زمانی که شرط
ورود طلاب به برخی از مدارس اصفهان فرانگرفتن علوم معقول بود، یکی از شرایط
تدریس و تحصیل مدرسهٔ خان این بود که حتماً باید یک مدرس علوم معقول در
آنجا تدریس نماید. الله وردی خان در وقفنامه تصریح کرد که اختیار تدریس را
به شما واگذار می‌کنم تا اینکه شما هر درسی را که می‌خواهید در برنامهٔ
دروس مدرسه قرار دهید.
درخشان
ترین دورهٔ زندگی ملاصدرا از لحاظ سودی که به جامعه رساند و طی آن دوره
کتاب‌های فراوان و ارزشمندی تألیف نمود، دوره‌ای است که او پس از بازگشت از
کهک در شیراز شروع به تدریس کرد.
الله
وردی خان با این اقدام خود، دانشگاهی به مفهوم واقعی آن روز بنیان گذاشت،
که در آن افزون بر حکمت، فقه، ادب، نجوم، علم حساب، هندسه، زمین‌شناسی،
جانورشناسی، گیاه‌شناسی و شیمی تدریس می‌شد. ملاصدرا در پناه فرهنگ دوستی و
آزاد اندیشی الله وردی خان گرجی تألیفات فراوانی از خود بر جای گذاشت، اما
مهم ترین حاصل عمر وی بنیاد نهادن حکمت متعالیه بود. بدین وسیله یک گرجی
مسیحی زاده به عالم تشیع خدمتی عظیم نمود.
اقدامات عمرانی دیگر
1-احداث نهری عظیم به نام نهر عباسی در شیراز جهت تأمین آب شهر در سال ۱۰۱۰ قمری
2-هموار ساختن شکاف‌ها و گذرگاه‌های موجود در مسیر راه اصفهان – شیراز
3-ساخت پل‌های عظیم در راه اصفهان – شیراز
4-ساخت مسجدی بسیار زیبا از سنگ سفید با حجره‌هایی برای سکونت فقیهان و غربا در شیراز
5-ساخت
کاروانسرایی بسیار بزرگ و محکم در مسیر راه اصفهان – شیراز که گردشگری آن
را بزرگ ترین و راحت ترین کاروانسرا می‌داند که تا آن زمان دیده و پس از آن
خواهد دید.
6-ساخت
بازار عظیم لار که به گفتهٔ دن گارسیا: «بدون شک یکی از زیباترین و
فاخرترین بناهای سراسر قارهٔ آسیاست و می‌تواند با مجلل ترین فروشگاه‌های
اروپا برابری کند».