دانستنیها

تعریف پروبیوتیک
واژه پروبیوتیک در اصل، کلمه ‏ای یونانی به معنای "برای زندگی" است. این اصطلاح اولین بار در سال 1965 توسط لایلی و استیل‏ول برای تشریح اثر تقویت‏ کنند‏گی یک میکروارگانیسم روی رشد میکروارگانیسم دیگر استفاده شد. پس از آن تعاریف متعدد دیگری از آن ارائه گردید تا این که فولر در سال 1985، پروبیوتیک را به صورت جدیدی تعریف کرد: "پروبیوتیک مکمل غذایی متشکل از میکروب‏ های زنده است که مصرف آن به دلیل تغییر مطلوب در توازن میکروبی روده اثرات مفیدی در فرد می ‏گذارد".
اهمیت استفاده از محصولات پروبیوتیک
روده ی انسان حاوی بیش از 100 تریلیون باکتری زنده است که همگی آن ها با هم فلور میکروبی روده را تشکیل می‏ دهند. باکتری ‏ها به انواع مفید، مضر و خنثی برای سلامتی انسان تقسیم می ‏شوند.
باکتری‏ های پروبیوتیک از طریق رشد و فعالیت خود مانع رشد و تکثیر باکتری‏ های مضر می ‏شوند و علاوه بر آن با سنتز برخی مواد ضروری برای بدن مانند ویتامین‏ ها، اسیدهای آمینه و... نقش مهمی در حفظ سلامتی فرد ایفا می ‏کنند.
در یک فرد سالم بین باکتری‏ های مفید و مضر توازن وجود دارد، اما بسیاری از عوامل مثل استفاده از آنتی بیوتیک‏ ها برای درمان بیماری‏ ها، اشعه‏ درمانی، آب درمانی، شیمی درمانی، استفاده از آب کلردار، غذاهای حاوی ترکیبای دارویی و استفاده از الکل، حساسیت ‏های غذایی، عمل جراحی، آسیب ‏های فیزیکی، استرس ‏های شدید، توکسین‏ های محیطی و حساسیت‏ های ژنتیکی می‏ تواند سبب از بین رفتن میکروب ‏های مفید موجود در بدن فرد شود و با غالب شدن میکروب ‏های مضر در روده، فرد دچار امراض و بیماری ‏هایی مثل اسهال، پوکی استخوان، افزایش کلسترول خون، کاهش قدرت پاسخ‏ گویی بدن به تحریکات خارجی و... خواهد شد.
گرچه، اگر محیط باکتری ‏های طبیعی روده به کلی از بین رفته باشد، مصرف مکمل‏ های پروبیوتیک نیز نمی ‏تواند جایگزین محیط باکتریایی طبیعی روده شود، اما تحقیقات نشان داده ‏اند چنان چه در اثر مصرف زیاد آنتی ‏بیوتیک ‏ها و یا ابتلا به عفونت‏ های مختلف باکتری‏ های مفید روده‏ تحلیل رفته باشد در این صورت مصرف مکمل‏ های پروبیوتیک به محیط میکروبی طبیعی روده کمک می ‏کند تا خود را بازسازی کند.
مصرف مکمل‏ های پروبیوتیک موجب ایجاد کلنی‏ های مفیدی می‏ شوند که می ‏توانند مانند محیط باکتریایی طبیعی روده به سلامتی انسان کمک کنند و در عین حال زمانی را فراهم آورند که محیط باکتریایی طبیعی روده، خود را ترمیم و بازسازی کند و سپس این کلنی ‏ها به تدریج توسط محیط باکتریایی طبیعی روده که خود را بازسازی کرده است، جایگزین خواهند شد.
مکمل‏ های پروبیوتیک در مواردی مثلا بعد از مصرف طولانی آنتی ‏بیوتیک ‏ها، یا برای درمان برخی ناراحتی‏ های روده‏ای از طرف متخصصان تغذیه و یا پزشکان تجویز می ‏شوند. البته اگر شرایطی که منجر به تحلیل رفتن محیط باکتریایی روده شده است ادامه داشته باشد، اثر مصرف مکمل‏ های پروبیوتیک، کوتاه ‏مدت خواهد بود.
بدیهی است تمام مواد غذایی که به صورت روزانه مصرف می ‏شوند حاوی مقادیر متفاوتی از میکروارگانیسم‏ ها هستند، اما تقریبا هیچ کدام از این غذاها پروبیوتیک نیستند، زیرا میان میکروارگانیسم ‏های موجود در این غذاها با فرآورده‏های پروبیوتیک تفاوت وجود دارد. فرآورده‏های پروبیوتیک دارای ویژگی ‏های خاصی هستند که در زیر آورده شده است:
اصولا به غذایی پروبیوتیک گفته می ‏شود که حاوی میکروارگانیسم ‏هایی با ویژگی‏های زیر باشد:
* میکروارگانیسم‏ های آن در دسته پروبیوتیک ‏ها طبقه ‏بندی شده باشند؛ یعنی جزء فلورمیکروبی طبیعی روده انسان باشند.
* به صورت زنده و فعال و به تعداد کافی به روده برسند.
* نسبت به اسید معده و نمک ‏های صفراوی در روده کوچک مقاوم باشند.
* توانایی اتصال به سلول‏ های اپیتلیال روده را در رقابت یا پاتوژن ‏ها داشته باشند.
* توانایی تولید ترکیبات ضد باکتری ‏های مضر مثل تولید اسید لاکتیک، باکتریوسین و غیره را داشته باشند.
میکروارگانیسم‏های مورد استفاده به عنوان پروبیوتیک
متداول ‏ترین گونه ‏های مورد استفاده در محصولات پروبیوتیک مربوط به گروه باکتری‏ های لاکتوباسیل هستند که شامل نژادهای خاصی از جنس ‏های Bifidobacterium می ‏شود. لازم به ذکر است که میکروارگانیسم‏ های پروبیوتیک بر اساس منشا انسانی، حیوانی و محیطی تقسیم می ‏شوند که فقط گونه‏ های دارای منشا انسانی برای تولید محصولات پروبیوتیک قابل مصرف هستند.
اثرات مفید محصولات پروبیوتیک
مصرف غذاهای پروبیوتیک اثرات مفید زیادی برای سلامتی فرد دارند. در زیر چند اثر مهم این دسته از محصولات ذکر می ‏شوند:
1- جلوگیری از رشد و فعالیت باکتری ‏های پاتوژن
باکتری ‏های پروبیوتیک با استفاده از چندین مکانیسم مانع رشد و فعالیت میکروارگانیسم‏ های پاتوژن(بیماری زا) می ‏شوند. تولید اسیدهای آلی مانند اسید لاکتیک که حاصل تخمیر کربوهیدرات‏ ها هستند، می ‏توانند با کاهش PH روده از فعالیت باکتری‏ های مضر جلوگیری کنند. همچنین وجود رقابت در به دست آوردن مواد غذایی و توانایی اتصال و تشکیل کلونی در روده به علاوه تولید و ترشح مواد ضد باکتریایی (باکتریوسین) به نحو موثری سبب جلوگیری از اثرات نا مطلوب پاتوژن‏ ها بر سلامتی فرد می‏ شوند.
2- کاهش کلسترول خون
امروزه بیماری ‏های قلبی و عروقی از رایج ‏ترین دلایل مرگ و میر در جهان و به خصوص کشورهای صنعتی هستند. محصولات پروبیوتیک که حاوی باکتری‏ های پروبیوتیک می ‏باشند، می ‏توانند با کاهش کلسترول خون از طریق کاهش جذب آن در روده و افزایش دفع آن از خون، سطح کلسترول را در خون به حد رضایت‏ بخشی کاهش دهند.
3- بهبود هضم لاکتوز در روده
بسیاری از افراد جهان به خصوص در خاورمیانه، هنگام مصرف شیر، به دلیل این که در روده‏ آن ها، آنزیم لاکتاز کمتر از حد مورد نیاز ترشح می ‏شود، دچار اختلالاتی در عملیات هضم و جذب می ‏گردند. اثرات این سوء هضم می‏ تواند به شکل درد دل، نفخ و در موارد حاد همراه با اسهال بروز کند. باکتری ‏های پروبیوتیک با تولید آنزیم لاکتاز و مصرف لاکتوز شیر به عنوان منبع انرژی خود، سبب کاهش قابل توجه مشکلات مربوط به این حالت می ‏شوند. در واقع، مصرف این نوع مواد غذایی در بهبود عارضه ناسازگاری لاکتوز بسیار موثر است.
4- جلوگیری و کاهش بیماری ‏های روده ‏ای و سرطان
مصرف غذاهای حاوی باکتری ‏های پروبیوتیک سبب کاهش ابتلا به بیماری‏ های ویروسی و باکتریایی و کاهش سلول‏ های سرطانی می‏ شوند؛ بنابراین استفاده از این محصولات برای افرادی که در معرض ابتلا به سرطان به خصوص سرطان روده بزرگ هستنند، بسیار مفید است.
5- تقویت سیستم دفاعی و ایمنی بدن
دستگاه ایمنی بدن انسان از طرق مختلفی سبب حفظ سلامتی فرد می ‏شود. یکی از حساس‏ ترین موارد مربوط به تحریکاتی است که از ناحیه مواد غذایی موجود در روده به دستگاه ایمنی فرد وارد می ‏شود. باکتری ‏های پروبیوتیک با فعالیت‏ های گسترده خود در روده (مثلا فعالیت ‏های فاگوسیتوزی) سبب می ‏شوند تحریکات این ناحیه از بدن به حداقل کاهش یابد و بنابراین دستگاه ایمنی بدن انسان را تقویت و اصولا این سیستم را در مقابل پاتوژن ‏ها حمایت می ‏کنند.
به نظر می ‏رسد تقویت سیستم ایمنی از طریق افزایش پلاسما سل‏ های مولد IGA و همچنین افزایش و بهبود توانایی بیگانه خواری سلول‏ های ایمنی و افزایش نسبت لنفوسیت ها T- Lymphocytes و سلول ‏های کشنده ی طبیعی (Natural Killer cell) NK انجام می‏ شود.
6- تولید ریزمغذی ‏ها
بدن برای حفظ سلامتی خود نیاز به مواد مغذی کافی دارد. باکتری‏ های پروبیوتیک از طریق سنتز ریزمغذی‏ ها مثل انواع ویتامین ‏ها (ویتامین‏های B و K)، اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب مورد نیاز بدن به نیازهای اساسی تغذیه‏ ای بدن انسان پاسخ می ‏دهند.
7- افزایش دسترسی بیولوژیک به یون‏ ها
8- بهبود عملکرد دستگاه گوارشی و حرکات دودی روده
9- تولید اسید لاکتیک مورد نیاز بدن
10- افزایش ماندگاری محصولات غذایی
11- تولید آنتی اکسیدان‏ ها و ترکیبات ضد سرطان
12- کاهش پوکی استخوان
13- کاهش فشار خون
14- کاهش شیوع و تداوم اسهال
همچنین به اثبات رسیده است که مصرف مواد غذایی حاوی پروبیوتیک یا مکمل ‏های پروبیوتیک به مداوای اسهال ‏های حاد، اسهال ‏های مسافرتی و اسهال‏ های بعد از مصرف آنتی‏ بیوتیک‏ ها کمک فراوانی می‏ کند.
15- مصرف پروبیوتیک‏ ها ابتلا به عفونت‏ های تناسلی را در زنان کاهش می ‏دهد.
همچنین در صورتی که با داروهای مناسب مصرف شود، به مداوای زخم معده و اثنی عشر کمک می ‏کند.


فرآورده‏های حاوی باکتری‏ های پروبیوتیک
این فراورده‏ها به سه گروه کلی تقسیم می ‏شوند:
1- فرآورده‏های لبنی حاوی باکتری پروبیوتیک
فرآورده‏ های لبنی پروبیوتیک به ویژه ماست پروبیوتیک رایج ‏ترین مواد غذایی هستند که به عنوان محصولات پروبیوتیک مصرف می‏ شوند.
2- فرآورده‏های غذایی غیر لبنی حاوی باکتری ‏های پروبیوتیک
از این گروه می ‏توان به انواع شیرینی ‏های پروبیوتیک اشاره کرد.
3- مکمل‏ های غیرغذایی حاوی باکتری ‏های پروبیوتیک
مکمل‏ های رژیمی حاوی میلیاردها باکتری پروبیوتیک هستند که با تکنیک ‏های مختلف به صورت انواع مکمل در آمده ‏اند و به عنوان مثال در داروخانه ‏های ایالات متحده به صورت قرص، پودر و کپسول و... در دسترس همگان قرار دارند، ولی از میان انواع محصولات پروبیوتیک، ماست پروبیوتیک رایج‏ ترین شکل مصرف این دسته از مواد غذایی است.
ماست پروبیوتیک
ماست پروبیوتیک به لحاظ ظاهری شبیه ماست معمولی است، اما هر گرم از آن حداقل 10 باکتری پروبیوتیک زنده غیر از باکتری ‏های بولگاریس وترموفیلوس موجود در ماست معمولی دارد.
این ماست را می‏ توان به شکل طعم دار(مثلا ماست میوه‏ای) تهیه کرد. ویژگی‏ این ماست از نظر طعم، بو، بافت، رنگ، آب انداختگی و... تفاوت‏ معنی داری با ماست معمولی ندارد، اما از نظر تغذیه ‏ای مصرف آن به نیازهای اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب ضروری مورد نیاز بدن پاسخ می ‏دهد.
ضمناً فعالیت باکتری‏ های پروبیوتیک سبب افزایش دسترسی بیولوژیک بدن به یون ‏ها شده که از این طریق کلسیم، آهن، منیزیم، مس، سدیم و... بهتر جذب می ‏شود.
این ماست از نظر انواع ویتامین‏ ها مثل ویتامین A، C، ریبوفلاوین، تیامین، بیوتین، اسید فولیک، توکوفرول و ... بسیار غنی‏ تر از ماست معمولی است.
این ماست در کشورهای دیگر به نام‏ های مختلف دیگری خوانده می ‏شود. مثلا در آلمان به آن " Bioghurt " می‏ گویند.
آمریکا و ژاپن و پس از آن کشورهای اروپایی بیشترین تولید محصولات پروبیوتیک را دارند. در چند سال اخیر ژاپن به تولید و مصرف محصولات پروبیوتیک اهمیت زیادی داده و استانداردهای خاص این محصولات را تدوین کرده است.
با توجه به فواید بی‏ شمار آن بر سلامتی افراد جامعه و با افزایش روزافزون مصرف انواع مختلف مواد غذایی مخاطره آمیزی که در دسترس همگان قرار گرفته، مصرف فرآورده‏ های پروبیوتیک جزء جدایی ناپذیر رژیم غذایی جوامع پیشرفته شده است. بنابراین ضروری است دانش پژوهان علوم و صنایع غذایی و همچنین علوم تغذیه و رژیم‏ درمانی با درک موضوع، سعی در رواج مصرف محصولات پروبیوتیک و ارائه اطلاعات مفید در این زمینه به مردم داشته باشند تا با مصرف فرآورده‏ های پروبیوتیک سبب بهبود و شاهد اثر مثبت آن بر سلامتی تمام افراد جامعه باشیم.
البته ذکر این نکته ضروری است که افراد دارای بیماری‏ های گوارشی و یا ضعف ایمنی و یا افرادی که به تازگی جراحی کرده‏ اند بهتر است برای مصرف این محصولات با متخصصان مربوطه مشورت کنند زیرا باکتری‏ های مفید در بدن‏ های بسیار ضعیف، می‏ توانند فرصت طلبی کرده و خود به بدن لطمه بزنند.

اثر پروبیوتیک‌ها بر بدن و کاهش وزن:
پروبیوتیک‌ها ارگانیسم‌هایی مانند باکتری و مخمر هستند که نقش مهمی در بهبود سلامتی دارند. این ترکیبات پرطرفدار امروزه در انواعی از غذاها و مکمل‌ها وجود دارند.
این فکر که مصرف برخی از باکتری‌ها می‌تواند به سلامت ما کمک کند در ابتدا با مخالفت‌های زیادی مواجه شد. آخر چگونه ممکن است این باکتری‌های مزاحم که ما برای خلاصی از آن‌ها انواع آنتی‌بیوتیک‌ها را ساخته‌ایم بتوانند به سلامت ما کمک کنند؟!
دستگاه گوارش همه ما دارای بیش از 500 نوع باکتری مقیم است که به هضم و جذب غذا کمک می‌کنند. البته غیر از گوارش نقش‌های دیگری از جمله تقویت سیستم ایمنی هم برای آن‌ها تعریف شده است.
محققان بر این باورند که برهم خوردن تعادل بین باکتری‌های موجود در روده می‌تواند شروع‌کننده مشکلات بسیاری در دستگاه گوارش باشد. این همان اتفاقی است که بعد از ابتلا به یک عفونت و یا بعد از مصرف یک آنتی‌بیوتیک رخ می‌دهد. در حقیقت این ارگانیسم‌ها با ورود به بدن و حضور فعال خود در سیستم گوارش منجر به بهبود سیستم گوارشی انسان و بروز اثرات مطلوب سلامتی‌بخش می‌شوند.
این ارگانیسم‌ها به واسطه تولید مواد پیشگیری‌کننده از جمله باکتریوسین و اسیدلاکتیک و همچنین با پیشگیری از اتصال و رشد سویه‌های باکتری بیماری‌زا در مخاط روده از بروز بسیاری از عفونت‌ها پیشگیری می‌کنند. پس نقش مهمی در تقویت ایمنی بدن خواهند داشت.
شایع‌ترین پروبیوتیک‌هایی که امروز در مواد غذایی و نیز مکمل‌ها یافت می‌شوند لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتریا هستند که خیلی وقت‌ها در فرایند تولید مواد غذایی به آن‌ها اضافه می‌شود.
 
اما به طور کلی امروزه پروبیوتیک‌ها به سه صورت مصرف می‌شوند:
1. به صورت مکمل‌های غذایی به شکل پودر، شربت یا قرص
2. مواد غذایی غنی‌شده با پروبیوتیک‌ها مانند ماست، شیر و پنیر
3. و یا مواد غذایی که خود غنی از پروبیوتیک‌ها هستند مثل ماست ساده و طعم‌دار نشده، کفیر، سویا، توفو، حبوبات، لوبیا، کلم آب‌پز، سرکه و ترشی
یکی دیگر از دلایل تأثیرات پروبیوتیک‌ها بر کاهش وزن را می‌توان خود مواد غذایی
و ترکیبات موجود در آن دانست. دقت کنید، ماست، کفیر، حبوبات، لوبیاها، سویا، کلم همگی از منابع پروبیوتیک‌ها و از مواد غذایی پر طرفدار در کاهش وزن‌اند که محتوی بالای فیبر و کلسیم و همچنین حداقل چربی موجود در آن‌ها این مواد غذایی را به
مواد غذایی موثر در کاهش وزن تبدیل کرده است
از اثرات سودمند آن‌ها در زمینه‌های مختلف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
با پیشرفت علم و در نتیجه تحقیقات گسترده پروبیوتیک‌ها از سال 1930 طرفداران زیادی پیدا کردند. در حال حاضر این ترکیبات نقش مهمی را در پیشگیری و درمان بیماری‌های مختلف از جمله موارد زیر بر عهده دارند:
* اسهال ناشی از عفونت، مسمومیت غذایی و یا مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها
* عفونت‌های مجاری ادراری
* پیشگیری و یا درمان عفونت‌های قارچی
* سندرم روده تحریک‌پذیر
* اگزما و بیماری‌های پوستی
* کاهش خطر برگشت سرطان مثانه
* پیشگیری از ابتلا به سرطان کولون
* بهبود و تقویت سیستم ایمنی
این کاملا طبیعی است. وقتی دستگاه گوارش به عنوان یکی از مهم‌ترین محل مواجهه با باکتری‌ها، ویروس‌ها و به طور کلی عوامل بیماری‌زا در تعادل و سلامت کامل نباشد، خطر بسیاری از بیماری‌ها افزایش پیدا خواهد کرد. کاری که پروبیوتیک‌ها می‌کنند برقراری تعادل و سلامت در جدار دستگاه گوارش است؛ یعنی همان خط حمله به عوامل بیماری‌زا. پس باعث تقویت سیستم ایمنی روده‌ای می‌شوند و این به معنای پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌هاست.
پس به طور کلی تقویت سیستم ایمنی و خاصیت ضدمیکروبی، تعدیل پاسخ‌های ایمنی و کاهش آلرژی‌های غذایی، بهبود کارایی دستگاه گوارش، پیشگیری از یبوست، درمان اسهال حاد کودکان، بهبود هلیکوباکترپیلوری، کاهش اثرات جانبی آنتی‌بیوتیک‌ها، کاهش حساسیت‌های پوستی و عفونت‌های تنفسی، کاهش علائم سندرم روده تحریک‌پذیر، آرتریت روماتوئید، کاهش کلسترول خون از جمله مهم‌ترین تأثیرات مصرف پروبیوتیک‌ها بر بدن است.
مطالعات نشان داده‌اند که پروبیوتیک‌ها می‌توانند به کاهش عوارض عدم تحمل لاکتوز کمک کنند. همان طور که می‌دانید افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز بعد از مصرف شیر و فراورده‌های لبنی دچار درد شکم، تهوع، دل‌پیچه و اسهال می‌شوند؛ اما وجود پروبیوتیک‌ها ها با کاهش گاز، اسهال و سایر عوارض ناشی از عدم تحمل به لاکتوز را کاهش خواهد داد.
اما زیادی آن‌ها هم می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد
تحقیقات هنوز به این مسئله که مصرف چه مقدار از این پروبیوتیک‌ها مطلقاً ایمن است پی نبرده‌اند. برخی از افراد حتی از مصرف مقدار کمی از آن‌ها نیز دچار نفخ و دل‌پیچه می‌شوند. ورود مکمل‌های پروبیوتیکی امروزه این مشکلات را بیشتر کرده و عوارض گوارشی ناشی از مصرف زیادی پروبیوتیک‌ها بیش از گذشته شده است. برای کاهش این‌گونه عوارض مصرف پروبیوتیک‌ها بهتر است به جای استفاده از مکمل‌ها از منابع غذایی طبیعی مانند فراورده‌های شیری و لبنی مانند ماست، دوغ، شیر سویا، لوبیا سویا، توفو، کلم‌ها و ترشی‌ها در رژیم غذایی خود استفاده کنید.
 
اما یکی دیگر از تأثیرات پروبیوتیک‌ها بر بدن کمک به کاهش وزن است
بررسی‌ها و مطالعات انجام‌شده اظهار دارد که وضعیت باکتری‌ها در دستگاه گوارش افراد چاق و دارای اضافه‌وزن دارای تفاوت‌های قابل‌توجهی در مقایسه با افرادی است که دارای وزن طبیعی هستند.
نظریات متعددی وجود دارد که می‌گوید پروبیوتیک‌ها با تأثیر بر سوخت و ساز و انرژی مصرفی توسط بدن می‌توانند میزان چربی ذخیره شدن در بدن را تحت تأثیر قرار دهند؛ اما نه اینکه فکر کنید پربیوتیک‌ها قرص‌های جادویی لاغری هستند و پایان هر چربی در بدن. در حقیقت بهبود هضم و جذب مواد غذایی و تسریع سوخت و ساز و متابولیسم است که مانع تجمع چربی در بدن و سوختن چربی‌های تجمع یافته شده می‌شود و به پروبیوتیک‌ها خاصیت کاهنده وزن را می‌دهد.
اما یکی دیگر از دلایل تأثیرات پروبیوتیک‌ها بر کاهش وزن را می‌توان خود مواد غذایی و ترکیبات موجود در آن دانست. دقت کنید، ماست، کفیر، حبوبات، لوبیاها، سویا، کلم همگی از منابع پروبیوتیک‌ها و از مواد غذایی پر طرفدار در کاهش وزن‌اند که محتوی بالای فیبر و کلسیم و همچنین حداقل چربی موجود در آن‌ها این مواد غذایی را به مواد غذایی موثر در کاهش وزن تبدیل کرده است.