نخستین
اشاره در تاریخ اساطیر ایران به وجود پرچم، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و
ستم آژی دهاک (ضحاک) بر میگردد. در آن هنگام کاوه برای آن که مردم را علیه
ضحاک بشوراند، پیش بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا
مردم گرد او جمع شدند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را در هم کوبید و فریدون
را بر تخت شاهی نشاند.
فریدون
نیز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیش بند کاوه را با دیباهای زرد و
سرخ و بنفش آراستند و دُر و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و
بدین سان "درفش کاویان " یا همان "درفش کاویانی" پدید آمد. نخستین رنگهای
پرچم ایران زرد و سرخ و بنفش بود، بدون آنکه نشانه ای ویژه بر روی آن وجود
داشته باشد. درفش کاویان صرفاً افسانه نبوده و به استناد تاریخ، تا پیش از
حمله اعراب به ایران، بویژه در زمان ساسانیان و هخامنشیان پرچم ملی و نظامی
ایران را درفش کاویان میگفتند، هر چند این درفش کاویانی اساطیری نبوده
است.
محمدبن
جریر طبری در کتاب تاریخ خود به نام الامم و الملوک (مردمان و پادشاهان)
مینویسد: "درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش که اگر
هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است 60 سانتیمتر
به حساب آوریم، تقریباٌ پنج متر عرض و هفت متر طول میشود. ابولحسن مسعودی
در مروج اهب نیز به همین موضوع اشاره میکند.
به
روایت بیشتر نوشته های تاریخی درفش کاویان زمان ساسانیان از پوست شیر یا
پلنگ ساخته شده بود، بدون آنکه نقش جانوری بر روی آن باشد. هر پادشاهی که
به قدرت میرسید تعدادی جواهر بر آن می افزود. به هنگام حملهٌ اعراب به
ایران، در جنگی که در اطراف شهر نهاوند درگرفت درفش کاویان به دست آنان
افتاد و چون آن را همراه با فرش مشهور " بهارستان " نزد عمربن خطاب خلیفه
مسلمانان، بردند وی از بسیاری گوهرها، دُرها و جواهراتی که به درفش آویخته
شده بود دچار شگفتی شد و به نوشته فضل الله حسینی قزوینی در کتاب المعجم
مینویسد: "خلیفه سپس بفرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را
سوزانیدند".
با
فتح ایران به دست اعراب-مسلمان، ایرانیان تا دویست سال هیچ درفش یا پرچمی
نداشتند و تنها دو تن از قهرمانان ملی ایران زمین، یعنی ابومسلم خراسانی و
بابک خرم دین، دارای پرچم بودند. ابومسلم پرچمی یکسره سیاه رنگ داشت و بابک
سرخ رنگ به همین روی بود که طرفداران این دو را سیاه جامگان و سرخ جامگان
مینامیدند. از آنجایی که علمای اسلام، تصویرپردازی و نگارگری را حرام
میدانستند تا سالهای سال هیچ گونه تصویری از هیچ جانداری بر روی درفش ها و
پرچمها نقش نمی بست.
لازم به ذکر است عکس هایی که از درفش های ایران آورده شده است لزوماً در کل دوران مشخص شده جاری نبوده اند و شاید متعلق به یک دوره ی خاص از آن دوران باشند.برخی از درفش ها از روی گفته ها و منابع تاریخی بازسازی شده اند و مطمئنا درفش ها به همین شکلی که در عکس ها تصویر شده اند ، وجود نداشتند برای مثال درفش اشکانیان.
دوره اساطیری
درفش کاویانی ، نمادی از کاوه آهنگر ، فریدون و جمشید
هخامنشیان
کوروش بزرگ
درفش به جا مانده از کوروش بزرگ
دیگر درفش های هخامنشیان:
فروهر آراسته شده به سه رنگ سبز ، سفید ، قرمز به جا مانده از دوران هخامنشیاناشکانیان
ساسانیان
درفش اشکانیان با خورشید آراسته می شده است
درفش کاویانی در دوران ساسانی هم مطرح بوده است
سیاه جامگان
رنگ سیاه نماد پیروان ابومسلم خراسانی
سرخ جامگان
رنگ سرخ نماد پیروان بابک خرم دین
غزنویان
سلجوقیان
تیموریان
دوران صفویه
مهم ترین و اصلی ترین پرچم دوران صفویه
نشان شیر و خورشید برای اولین بار به طور رسمی از اینجا وارد پرچم ایران شده است
پرچم شاه اسماعیل
پرچم شاه تهماسب
افشاریان
پرچم های نادر شاه افشار
دوران زندیه
دوران قاجار
پرچم دوره آقا محمد خان
پرچم دوره محمد شاه
پرچم ایران در دوران ناصرالدین شاه ، مشروطیت و پهلوی
دوران پهلوی
در برخی از درفش های دوره پهلوی تاج پهلوی دیده می شود
جمهوری اسلامی
قانونی شدن پرچم
در دوران قاجار سرنوشت علم یا پرچم ایران به دو بازه زمانی مختلف تقسیم می شود. از ابتدای این سلسله تا زمان مشروطه، علم ایران در میانه خود نقش شیر و خورشید داشت؛ گاهی با پس زمینه قرمز و کبود و گاه با پس زمینه سفید و حاشیه قرمز و سبز، گاهی به صورت مستطیل و گاهی به شکل مثلث. هرچه هست در کار پرچم هم مثل بسیاری از مسائل مدیریتی و حاکمیتی آن زمان، قانونی وجود نداشته، اما مشروطه همه چیز را حداقل از نظر شکلی به سمت قانونی شدن برد.
در اصل 5 قانون اساسی مشروطه مصوب 1285 آمده الوان رسمی بیرق ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است. به این شکل و به گزارش کتاب تاریخ پرچم ایران، نخستین پرچم رسمی ایران ده سال پس از صدور فرمان مشروطیت در کرمانشاهان دوخته می شد و با هواپیما به اهتزاز در آمد و بعد از آن به تهران فرستاده شد. این پرچم هم اکنون در موزه ملی ایران است.
این بیرق در دوره بعدی یعنی پهلوی اول حفظ شد با این تفاوت که پرچم ایران به سه شکل درآمده بود؛ پرچم ملی که آرم شیر و خورشید نداشت و مردم از آن استفاده می کردند، پرچم نظامی که در آن حلقه ای به دور شیر و خورشید کشیده شده بود و پرچم دولتی که همان پرچم مذکور در قانون اساسی مشروطه بود و این پرچم تا پایان حکومت پهلوی باقی ماند، البته در آن دوران، خاندان سلطنتی و هر یک از اعضای آن شامل شاه، همسر و ولیعهد او هم بیرق مخصوص به خود را داشتند.
تغییر نمادهای روی پرچم با ورود اسلام
با ورود اسلام به ایران محتوای روی پرچم و بیرق تغییری اساسی کرد و به سمت دینی شدن رفت. در این دوره معمولا روی پرچم عبارت «لااله الاالله» نقش بسته بود و البته پرچم ها یک ویژگی دیگر هم داشت؛ بیرق های این دوره بعضا به شکل عمودی بود و نه مستطیل یا مثلثی و افقی. از این دوره تا زمان صفویان همه سلسله ها به نوعی پرچم مخصوص به خود را دارند، اما بی توجهی مورخان به این پدیده باعث شده از جزئیات پرچم ها اطلاع چندانی در دست نباشد.
در دوره صفویه علم ها یا پرچم های متفاوتی توسط دولت مورد استفاده قرار می گرفت. از جمله این پرچم ها پرچمی مثلثی و نوک تیز بود که نقش شیر و خورشید روی آن نقش بسته بود.
شیر و خورشید نمادی است که هم عنصری ایرانی تحت عنوان خورشید را در خود دارد و هم بنا بر برخی تفاسیر از شیری استفاده می کند که نماد حضرت علی(ع) است.
در عین حال از پرچمی با علائم شمشیر، ماه و ستاره هم به عنوان بیرق ایران در دوره صفوی یاد شده است. بیرقی با سه رنگ آبی و قرمز و سبز. نادرشاه هم از بیرقی با نماد شیر و خورشید بهره می جست و البته پرچمی خاص متشکل از رنگ های آبی، قرمز، سفید و زرد هم داشت. بعد از او در زمان زندیه پرچم ایران به مثلثی دارای علامت شیر و خورشید تبدیل شد.
شیر و خورشید می رود
اما انقلاب اسلامی که باعث تغییرات عمده در نظام حکومتی کشور شده بود، پرچم رسمی را هم تغییر داد.
اوایل انقلاب بحث هایی بر سر تغییررنگ این پرچم مطرح بود، اما بسیاری از افراد با بیان این دلیل که سه رنگ پرچم برای بسیاری از افراد در جهان شناخته شده، خواهان باقی ماندن این طرح شدند و در نهایت هم چنین شد و صرفا به جای نماد شیروخورشید، نماد جمهوری اسلامی گذاشته شد.
پرچم جمهوری اسلامی ایران، تیر 59 به تصویب شورای انقلاب رسید و پس از آن هم بخشنامه ای برای استانداردسازی آن ابلاغ شد. استاندارد این پرچم از سوی سازمان استاندارد کشور سال 91 ابلاغ شد.
