طب
ایرانی بر پایه نظریه اخلاط چهارگانه (سودا، صفرا، بلغم و خون) و نیز
مفاهیم «مزاج» و کیفیت‌های چهارگانه سردی، گرمی، تری و خشکی بنا شده است.
هر انسانی به طور سرشتی و ژنتیکی دارای طبیعت یا مزاجی است که موجب
ویژگی‌های خاص جسمی، روحی و اخلاقی در وی می‌شود و رابطه او با دنیای
پیرامونش و از جمله خوراکی‌ها را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد.
در جهان
آفرینش، علاوه بر انسان‌ها، همه جانداران و حتی موجودات بی‌جان، رنگ‌ها،
تصویرها، هواها، اقلیم‌های جغرافیایی و... طبع و مزاج خاص خود را دارند. هر
ماده غذایی هم، بسته به طبع و مزاج خود، وقتی وارد بدن می‌شود موجب تولید
نسبتی از اخلاط چهارگانه و ایجاد کیفیاتی در بدن می‌گردد. مثلاً کاهو، طبع
سرد و تر دارد یا زنجبیل، گرم و خشک است.
انتخاب‌های مناسب با نوع مزاج
هر کس بسته به طبع و مزاج خود، باید خوراکی‌های مناسب حال خود را برگزیند و
بیشتر آن‌ها را مصرف می‌کند. به عنوان مثال، فردی که طبع گرم دارد، باید
غذاهای سردی‌افزا مصرف کند تا گرمی زیادی او تعدیل شود و در تندرستی و
تعادل جسمی و گوارشی به سر ببرد. چنین فردی باید کمتر گرمی بخورد و موقع
خوردن غذاهای گرم به اصلاح و تعدیل آن‌ها توجه داشته باشد.
البته تذکر
دوباره این نکته، مهم است که «مصلح» ها لزوماً و صرفاً به اصلاح عوارض و
کیفیات بد خوراکی‌ها مربوط نیستند و دیگر اینکه گاهی برای یک خوردنی یا
نوشیدنی، مصلح‌های مختلفی بر اساس فرد خورنده یا دیگر شرایط محیطی توصیه
شده است.
چند نمونه مهم
* مصلح باقلا: باقلا می‌تواند موجب نفخ و
احساس سنگینی در سر و کاهش حافظه و همچنین دیدن خواب‌های آشفته و ایجاد
خارش بدن شود. به همین خاطر توصیه شده پوست آن را بکنند و در آب بجوشانند و
آب آن را دور بریزند و سپس بپزند و با روغن بادام و ادویه گرمی چون آویشن،
گلپر، فلفل، پونه، دارچین و قرنفل (میخک) میل کنند.
* مصلح عدس:
عدس برای افراد سوداوی‌مزاج و کسانی که دچار ضعف بینایی، بواسیر، برخی
مشکلات گوارشی و ادراری هستند، مناسب نیست و زیاد خوردن آن موجب غلظت خون،
کاهش بینایی، برخی مشکلات روحی چون اندوه و افسردگی، ایجاد برخی توده‌ها و
ورم‌ها، قولنج، بواسیر، مشکلات قاعدگی، کاهش میل جنسی، دیدن خواب‌های مشوش
و... می‌شود. مصلح عدس، پختن آن با روغن کنجد تازه یا روغن گاو و سرکه یا
جو و خوردنش با گوشت یا گلپر است.
* مصلح ماهی: کیفیت غالب در
ماهی‌ها، تری است. ماهی‌های دریای خزر بیشتر سرد و ترند و ماهی‌های خلیج
پارس، بیشتر گرم و تر. به همین خاطر خوردن ماهی‌ها همراه با دوغ و ماست و
سرکه و ترشی‌ها و دیگر خوردنی‌های افزاینده سردی و تری یا خوردن ماهی در
فصل‌های سرد به‌ویژه زمستان بسیار نهی شده است. به همین خاطر است که در
پختن ماهی‌ها از سبزی‌ها و ادویه گرم و مایل به خشکی استفاده می‌شود و به
همراه آن، زیتون، سیر، دارچین، زنجبیل، فلفل، جوز هندی، گردو و خرما مصرف
می‌گردد.
* مصلح ماست و دوغ: ماست و دوغ سرد و تر است و هرچه ترش‌تر و
رقیق‌تر باشد، سردی و تری آن بیشتر خواهد بود. خوردن ماست برای افراد
سردمزاج و کسانی که معده‌های سردی دارند مناسب نیست، دیرهضم است و مواد
نامناسبی تولید می‌کند که به درد بدن نمی‌خورند و می‌توانند موجب
بیماری‌های گوارشی، پوستی، عصبی و مفصلی شوند.
مصلح ماست هم ادویه گرم چون نعنا، پونه، گل‌سرخ، کاکوتی، زنیان، فلفل سیاه، آویشن، سیاهدانه و به‌ویژه زنجبیل است.
* مصلح برنج: طبیعت برنج خشک است اما در گرمی و سردی آن، حکما اختلاف
دارند و بعضی آن را سرد، بعضی گرم و بعضی معتدل دانسته‌اند. حقیقت آن است
که برنج «مرکب‌القوی» است و در گرم‌مزاجان، گرمی و در سردمزاجان، سردی پدید
می‌آورد. البته روش پخت برنج هم مهم است زیرا اگر آن را در آب بجوشانند و
آبکش کنند و چلو بپزند، جرم آن، سرد و آب آن، گرم می‌باشد اما اگر کته و یا
دم‌پخت کنند، مایل به گرمی خواهد بود. توصیه شده برنج را به‌ویژه افراد
سردمزاج با زیره، زعفران و شوید میل کنند.
* مصلح شیر، کره و خامه:
کره، روغن و دیگر چربی‌ها و خوردنی‌های چرب، موجب تضعیف و رخوت معده
می‌شوند و اشتهای فرد را از بین می‌برند و در صورت زیاده‌روی موجب اسهال
می‌شوند. به همین خاطر توصیه شده این مواد همیشه به همراه نمک، شکر، عسل،
مربا و... خورده شوند.
مصلح پنیر: مغز گردو، آویشن، سبزی‌های معطر، سیاهدانه، کنجد و زیره سیاه
مصلح سالاد خیار و گوجه و کاهو: هویج+روغن‌زیتون و انواع ادویه بسیار گرم مانند دارچین، زیره، پونه، نعناع و ...
مصلح مرکبات: گلپر، نمک و عسل
مصلح عام غذاهای گرم: سکنجبین
مصلح عام غذاهای سرد: عسل
مصلح گوشت‌های گرم: گشنیز، سماق و مرزه
